این مطلب در مورخه 3/3/1389 در روزنامه همشهری صفحه محیط زیست منتشر شده است
یک روز تعطیلی
یک روز صبح تعطیلی تصمیم دارید با خانواده جهت تفریح به کنار یک رودخانه اطراف شهر تهران مانند جاجرود ؛ کرج؛ آهار و شکراب ؛ قلعه چندار و یا شمشک و دیزین بروید و یا با دوستان قرار گذاشتید به مناسبت یک برنامه نمادین زیست محیطی مانند روز زمین پاک اطراف رودخانه ای را از زباله پاکسازی کنید و یا به مناسبت هفته منابع طبیعی با کاشت درخت در حاشیه رودخانه ها می خواهید این هفته را گرامی بدارید . حال پس از حرکت و طی مسافت چندین کلیومتری از محل سکونت شما به ابتدای جاده یکی از سر شاخه های رودخانه مورد نظر می رسید. حال وقتی به رودخانه مورد نظر می رسید ومی خواهید وارد بستر یا حریم رودخانه بشوید تازه با موانع بسیاری روبرو می شوید که امکان ورود به رودخانه برای شما خیلی آسان نیست.
اشغال حریم رودخانه ها توسط ویلاها و باغات
ابتدا مشاهده می شود که یک مسافت زیادی از کنار و حریم رودخانه توسط خانه های ویلائی که دیوار به دیوار هم می باشند اشغال شده است و دیوار این ویلاها درست تا لب رودخانه ادامه دارد و حال اگر بخواهید وارد رودخانه شوید بعلت تراکم این ویلاها که پشت سرهم قرار دارند هیچگونه معبری جهت ورود شما به کنار رودخانه وجود ندارد مگر به کوچه برسید که بوسیله پلی که از روی رودخانه می گذرد وارد آن شوید و اگرنه مجبور هستید به راهتان ادامه دهید تا برای ورود به رودخانه معبری پیدا شود.
ابتدای مسیر همه رودخانه توسط خانه های ویلای اشغال شده است و وقتی خانه های ویلا تمام شد نوبت به باغات کنار رودخانه می رسید؛ در این حالت نیز باغ داران محترم با کشیدن سیم خاردار ؛ فنس و یا دیوار تا لب رودخانه (همان حریم رودخانه) از ورود شما به کنار رودخانه جلوگیری می کنند و خیلی از این افراد به اصطلاح مالک به بهانه اینکه حریم رودخانه جزء املاک شخصی آنان می باشد و در مالکیت آنان می باشد از ورود شما به کنار رودخانه جلوگیری می کنند ولی در صورتیکه شما مبلغی به عنوان ورودیه به آنان پرداخت نمائید به شما اجازه استفاده از کنار رودخانه داده می شود و اگر نه باید هنوز به راهتان ادامه دهید. پس از گذشتن از کنار ویلاها و باغات تازه معبرهای کنار رودخانه نمایان می شود و حال تازه می شود احساس کرد که به کنار رودخانه رسیده اید و دیگر مانعی برای شما جهت ورود به بستر و حریم رودخانه وجود ندارد و از طرفی حتما" دیگر رودخانه نیز به ارتفاعات رسیده است ( که به نام رود دره مشهور می باشد) دیگر از ویلا و فنس خبری نیست ولی شاید مسیر رودخانه دیگر آن زیبا و جذابیت پایین دست را نداشته باشد و یا اینکه شما به جای ورود به رودخانه به یک آشغال دانی که پر از زباله ومواد زائد شهری می باشد برخورد کنید شاید فکر کنید این زباله از کجا به درون رودخانه رسیده است ؟ که متاسفانه این زباله ها توسط بعضی از افرادی که قبلا" از این مکان استفاده کرده اند در آنجا ریخته شده است و گاهی از این زباله ها بوهای بدی منتشر می شود که دیدن آن همه زباله و یا بوهای منشمئز کنند ه انسان را از تفریح در کنار رودخانه پشیمان می کند.
نقش رودخانه ها در زندگی بشری
به وجود آمدن یک رودخانه شاید حاصل هزاران سال کار طبیعت باشد و یکی از مکانهای که از خیلی قدیمها مورد توجه بشر اولیه قرار گرفته است و انسان های اولیه برای زندگی انتخاب کرده است حریم رودخانه بوده است .ولی از سه نظر برای انسان رودخانه ها اهمیت دارد که عبارتند از:
الف - از نظر تاریخی : ظهور تمدن بشری مخصوصا" تمدن شهر نشینی در چند هزار سال پیش ابتدا از حاشیه رودخانه ها شروع شد زیرا انسان اولیه بعد از آنکه فهمید برای بهتر و راحت تر زندگی کردن باید به حرفه کشاورزی مشغول شود و از طرفی کار کشاورزی به آب فراوان و مراقبت دائم از کشتزارها احتیاج داشت و از طرفی در فصلهای مانند بهار ؛ تابستان و پاییز که میزان بارندگی کم بود و کشاورزان به آب فراوان نیاز داشتند ؛ این آب در رودخانه وجود داشت. به همین جهت انسان اولیه ناچار شد محل زندگی خود را ازدرون غارها به کنار رودخانه ها منتقل کند و به همین خاطر بعدا" واژه آبادانی یا "ساختن با آب" وارد دستور زبان بشری شد و از آن زمان به بعد در کنار اکثر رودخانه ها پر آب کار کشاورزی رونق گرفت. که می توان به بزرگترین تمدنهای بشری در کنار رودخانه نیل و کارون اشاره کرد که هنوز هم بسیاری از این تمدنها پا برجاست .
ب - از نظر اقتصادی : در چند دهه اخیر آب یکی از سرمایه ها ومنابع استراتژیک کشورها می باشد از طرفی دانشمندان علوم اقتصادی و سیاسی پیش بینی کرده اند که در سالهای آینده دیگر جنگ ها بر سر سوختهای فسیل و مواد کانی نخواهد بود و در عوض جنگ ها آینده بیشتر بر سر آب خواهد بود که نمونه آن در کشورهای همسایه ایران از جمله کشورهای ترکیه ؛ سوریه ؛ عراق و فلسطین اشغالی که در گیر مناقشه آب می باشند و حتی در مورد کشور خودمان ایران یکی از مشکلات اساسی بین ایران و افغانستان بر سر میزان ورودی آب رودخانه هیرمند می باشد. رودخانه ها در جهان امروز یکی از منابع عظیم ثروت به حساب می آیند زیرا :
1 – آب موجود در رودخانه ها یکی از بزرگترین سرمایه های هر مملکت محسوب می شود چون با وجود این آب ؛ انسانها ادامه حیات می دهند ؛ کشاورزی شکوفا می شود ؛ چرخ صنایع مادر(که احتیاج به آب زیاد دارند) به گردش در می آیید و تالابها ؛ دریاچه ها و دریا ها به حیات خود آماده می دهند (که منشا خوبی جهت درآمد زائی برای افراد بومی می باشد و همچنین محل تولید مواد پروتئینی برای همه مردم خواهد بود)
2 – در فصولی که بارندگی شدید می باشد به دلیل حجم بالا بارش باران در حوضه های آب ریز هر رودخانه ؛ که باعث جاری شدن سیلهای مخرب می شود رودخانه ها مکان خوبی برای مهار سیلاب ها مخرب از طریق سد سازی و سیل بند می باشند.
3- جریان آب در رودخانه ها می تواند منبع برای تولید انرژی پاک و برق ارزان قیمت باشند.
4- بستر رودخانه ها در طول هزاران سال به علت فرسایش سنگ کوهها دارای ذخایر خوبی از شن و ماسه طبیعی می باشند که این شن ها و ماسه ها یکی از اصلی ترین مصالح ساختمانی می باشند.
5- در چند دهه اخیر یکی از مهمترین کاربردهای رودخانه ها ( با توجه به زندگی شهر نشینی ) استفاده از جنبه تفریح این مکانها می باشد که به علت آب و درختان فراوان و داشتن هوای تمیز و با طراوت در ایام تعطیل مکانی های خوبی جهت تفریح و استراحت مردمان شهری می باشند؛ که از آلودگی ها و معضلات شهری خسته شده اند و همچنین با ساخت خانه های ویلای توسط بعضی از مردم در کنار رودخانه به مکان خوبی برای گذران اوقات فراغت برای بعضی از افراد تبدیل شده است.
6 - در اطراف و حاشیه رودخانه ها مکانی عالی جهت رشد درختان می باشد که در جهت تهیه اکسیژن و چوب می توانند نقش اساسی در زندگی بشری داشته باشند.
ج-از نظر زیست محیطی : آب منشا پاکیزگی و سلامت افراد هر جامعه ای می باشد ؛ یعنی بهداشت و سلامت افراد جامعه به آب سالم و بهداشتی وابسته است. اگر به جداول مصرف آب نگاه شود هر نفر شاید به میزان چند لیتر برای مصرف و دهها لیتر ی برای شستشو و نظافت مصرف می کند و از طرفی آب حوزه های آبریز بالا دست دشتها ؛ مناطق مسکونی و دریا ها توسط همین رودخانه ها به دشت های برای کشاورزی و یا به مناطق مسکونی برای شرب و یا مصارف صنعتی و در نهایت به دریاها منتقل می شود لذا رودخانه ها می توانند یکی از مهمترین مکانهای انتشار آلودگی های زیست محیطی کشور باشند و در صورتیکه در مسیر رودخانه ها منابع آلوده کننده وجود داشته باشد این آلودگیها می توانند به سرعت زیاد در محیط زیست زندگی بشری منتشر شوند و باعث آلودگی محصولات کشاورزی ؛ آب ها شرب شهری ؛ صنعتی و محصولات دریای شوند که از جمله این آلودگی ها می توان به پساب ها و زباله های خانگی ؛ تجاری ؛ صنعتی ؛ سموم شیمیائی و کشاورزی ؛ بیولوژیکی ؛ نفتی و غیره که در حریم و حاشیه رود خانه ها رها می شوند اشاره کرد .
موارد قانونی جهت جلوگیری از تجاوز به بستر و حریم رودخانه ها
هرچند در شرايط اقليمي كشور ایران بر اساس ميزان بارندگي ما گاهی شاهد وقوع سيلاب هاي مخرب و سهمگين با خسارات زياد مي‌باشيم. که يكي از مهمترين دلايل افزایش خسارات سيل دخل و تصرف غير مجاز در بستر و حريم رودخانه ها و مسيلها می باشد که نمونه بارز آن سال گذشته جاری شدن سیل در رودخانه شهر قم بود که متاسفانه مسئولین محلی این استان طی سالهای گذشته حاشیه و بستر رودخانه این شهر را به عنوان پارکینگ و محل گذر استفاده می کردند و این امر سبب بروز خسارت های سنگین سیل در این شهرستان گردید و با توجه به اینکه در چند سال اخیر افراد مختلف به روشهای قانونی و غیر قانونی به حریم و بستر رودخانه ها تجاوز نموده اند و این حریمها را به مالکیت شخصی خود در آوردند و در صورتیکه سالهای نه چندان دور هر رودخانه برای خود حریم و بستری داشت که این حریم رودخانه در شهرستانها به" گل انداز" رودخانه مشهور بود که کنار هر رودخانه تا مسافت چند متری حریم آن رودخانه جهت لایروبی و ریختن گل و لای ته رودخانه باید آزاد باشد همچنین در قانون توزيع عادلانه آب مصوب سال١٣٦١ مجلس شوراي اسلامي ، مسئوليت تعيين حدود بستر و حريم رودخانه ها به عهده وزارت نيرو قرار داده شده است اما طي ساليان گذشته ابزار و اعتبار لازم جهت تحقق اين هدف و حفاظت اراضي حاشيه رودخانه و در صورت لوزم آزادسازي اين اراضي در اختيار وزارت نيرو و سازمان هاي تابعه قرار نگرفته است.
اصل 45 قانون اساسی
در قانون توزيع عادلانه آب(مواد مربوط به تعیین حریم و بستر رودخانه) درفصل اول که مالكيت عمومي و ملي آب است آمده است براساس اصل ۴۵ قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران ,آبهاي درياها و آبهاي جاري در رودها و انهار طبيعي و دره‌ها و هر مسير طبيعي ديگر اعم از سطحي و زيرزميني , سيلابها و فاضلابها و زه آبها و درياچه ها و مردابها و بركه هاي طبيعي و چشمه سارها و آبهاي معدني و منابع آبهاي زيرزميني از مشتركات بوده و در اختيار حكومت اسلامي است و طبق مصالح عامه از آنها بهره برداري مي شود. مسئوليت حفظ و اجازه و نظارت بر بهره‌برداري از آنها به دولت محول مي شود.
همچنین هر رودخانه ای برای خود بستر و حریمی مخصوص دارد که این حریم رودخانه ها را هیچ کس نمی تواند به مالکیت شخصی خود در بیاورد و بر اساس مصوبه شوراي عالي امنيت ملي هرگونه ساخت و ساز در حريم زيست محيطي رودخانه ها ممنوع بوده و در صورت مشاهده براساس قوانين تخريب مي شوند.
حریم رودخانه های تهران
در چند سال اخیر توسعه تهران و عدم بارندگي، موجب تشديد روند ساخت و سازهاي غير مجاز در حريم رودخانه هاي تهران شده است به گونه اي که علاوه بر منازل مسکوني، هتلها و رستورانهاي زيادي نيز در اين مناطق احداث شده است. با توجه به ساخت و سازهاي غير قانوني در حريم رودخانه هاي کرج ؛ جاجرود و دیگر رودخانه اطراف شهر در صورت بارندگي خطر افزايش خسارات سيلاب را براي تهران وجود دارد. و همچنین پساب و زباله های این مناطق باعث آلودگی شدید آب های این رودخانه ها شده است .
حریم و بستر رودخانه از نظر دینی
اگر به کتب قانون و رساله دینی مراجعه شود در این کتب خواندن نماز در بستر رودخانه را مجاز نمی داند زیرا بنا به ماهیت کاری رودخانه در آن لحظه ای که انسان در مشغول عبادت می باشد ناگهان سیلی از راه برسد و او را با خود ببرد و یا اینکه ساخت ساز بر روی رودخانه جهت ساختن مسجد اشکال شرعی دارد.
آيين‌نامه مربوط به بستر و حريم رودخانه‌ها
در آيين‌نامه مربوط به بستر و حريم رودخانه‌ها، انهار، مسيلها، مردابها، بركه‌هاي طبيعي و شبكه‌هاي آبرساني، آبياري و‌زهكشي موارد که به رودخانه مربوط می شود عبارتند از :
ماده 1 - در این ماده آیین نامه ای رودخانه ؛ نهر طبیعی ؛ بستر و حریم را تعریف کرده است .
رودخانه : مجرايي است طبيعي كه آب به طور دايم يا فصلي در آن جريان داشته باشد.
نهر طبيعي : مجرايي است كه آب به طور دايم يا فصلي در آن جريان داشته و داراي حوضه آبريز مشخصي نباشد.
بستر : آن قسمت از رودخانه، نهر يا مسيل است كه در هر محل با توجه به آمار هيدرولوژيك و داغاب و حداكثر طغيان با دوره برگشت 25ساله به وسيله وزارت نيرو يا شركتهاي آب منطقه‌اي تعيين مي‌شود. در مناطقي كه ضرورت ايجاب مي‌نمايد سيلاب با دوره برگشت كمتر يا بيشتر از 25ساله ملاك محاسبه قرار گيرد، سازمانهاي آب منطقه‌اي حسب مورد با ارايه نقشه‌هاي مربوط و توجيهات فني از حوزه ستادي وزارت نيرو مجوز لازم را‌اخذ خواهند نمود. تغييرات طبيعي بستر رودخانه‌ها، مسيلها يا انهار طبيعي در بستر سابق تأثيري نداشته و بستر سابق كماكان در اختيار حكومت‌اسلامي است، ليكن حريم براي آن منظور نخواهد شد.
حريم : آن قسمت از اراضي اطراف رودخانه، مسيل، نهر طبيعي يا سنتي، مرداب و بركه طبيعي است كه بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به‌عنوان حق ارتفاق براي كمال انتفاع و حفاظت آنها لازم است و طبق مقررات اين آيين‌نامه توسط وزارت نيرو يا شركتهاي آب منطقه اي تعيين مي‌گردد.حريم انهار طبيعي يا رودخانه‌ها اعم از اينكه آب دايم يا فصلي داشته باشند، از يك تا بيست متر خواهد بود كه حسب مورد با توجه به وضع رودخانه يا‌نهر طبيعي يا مسيل از هر طرف بستر به وسيله وزارت نيرو تعيين مي‌گردد.
ماده 2 - در ماده دوم این آیین نامه و بعضی از تبصره آن اینچنین آمده است " بستر انهار طبيعي و كانالهاي عمومي و رودخانه ها اعم از اينكه آب دائم يا فصلي داشته باشند و مسيل ها و بستر مرداب ها و بركه هاي طبيعي در اختيار حكومت جمهوري اسلامي ايران است.
تبصره ۱ ـ تعيين پهناي بستر و حريم آن در مورد هر رودخانه و نهر طبيعي و مسيل و مرداب و بركه طبيعي در هر محل با توجه به آمار هيدرولوژي رودخانه‌ها و انهار و داغاب در بستر طبيعي آنها بدون رعايت اثر ساختمان تاسيسات آبي با وزارت نيرو است .
تبصره ۳ ـ ايجاد هر نوع اعياني و حفاري و دخل و تصرف در بستر رودخانه‌ها و انهار طبيعي و كانالهاي عمومي و مسيلها و مرداب و بركه‌هاي طبيعي و همچنين در حريم قانوني سواحل درياها و درياچه‌ها اعم از طبيعي و يا مخزني ممنوع است مگر با اجازه وزارت نيرو.
ماده 3 - در ماده سوم " شركت آب منطقه اي در هر مورد كه بستر و حريم رودخانه، نهر طبيعي، مسيل، مرداب و بركه طبيعي را تعيين مي‌نمايد".
ماده 15 -در ماده پانزده به میزان حريم كانالها، انهار احداثي و سنتي و شبكه‌هاي آبياري و زهكشي باتوجه به ظرفيت آنها طبق جدول زير از طرف وزارت نيرو يا‌شركتهاي تابع آن براي هر طرف تعيين مي‌گردد و اين حريم از منتهي‌اليه ديواره آنها مي‌باشد: ظرفيت رودخانه ها ، انهار مستحدثه و شبكه‌هاي آبياري و‌زهكشي:
الف - آبدهي (دبي) بيش از 15 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 12 تا 15 متر
ب - آبدهي (دبي) از 10 تا 15 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 8 تا 12 متر
پ - آبدهي (دبي) از 5 تا 10 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 6 تا 8 متر
ت - آبدهي (دبي) از 2 تا 5 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 4 تا 6 متر
ث - آبدهي (دبي) از يكصد و پنجاه ليتر تا 2 متر مكعب در ثانيه -ميزان حريم از هرطرف 1 تا 2 متر
ج - آبدهي (دبي) كمتر از يكصد و پنجاه ليتر در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 1 متر
آلوده ترین و پاک ترین رودخانه کشور
بر اساس تحقيقات سازمان حفاظت محيط زيست حدود 60 رودخانه آلوده در کشور وجود دارند که آلوده ترين آنها در استانهاي خوزستان و گيلان و پاکترين آنها در استان يزد جاري هستند.در استان تهران سال گذشته دو منطقه "پل خون کلا" در مسير رودخانه کرج و "سعيدآباد" در مسير رودخانه جاجرود بيشترين آلودگيها را داشته اند و اين در حالي است که ماده دوم قانون توزيع عادلانه آب تاکيد مي کند که احداث هرگونه اعياني، حفاري ودخل و تصرف در بستر و حريم رودخانه و انهار طبيعي ممنوع است و در صورت مشاهده تخلف بايد نسبت به تخريب آن اقدام شود.
یک روز تعطیلی
یک روز صبح تعطیلی تصمیم دارید با خانواده جهت تفریح به کنار یک رودخانه اطراف شهر تهران مانند جاجرود ؛ کرج؛ آهار و شکراب ؛ قلعه چندار و یا شمشک و دیزین بروید و یا با دوستان قرار گذاشتید به مناسبت یک برنامه نمادین زیست محیطی مانند روز زمین پاک اطراف رودخانه ای را از زباله پاکسازی کنید و یا به مناسبت هفته منابع طبیعی با کاشت درخت در حاشیه رودخانه ها می خواهید این هفته را گرامی بدارید . حال پس از حرکت و طی مسافت چندین کلیومتری از محل سکونت شما به ابتدای جاده یکی از سر شاخه های رودخانه مورد نظر می رسید. حال وقتی به رودخانه مورد نظر می رسید ومی خواهید وارد بستر یا حریم رودخانه بشوید تازه با موانع بسیاری روبرو می شوید که امکان ورود به رودخانه برای شما خیلی آسان نیست.
اشغال حریم رودخانه ها توسط ویلاها و باغات
ابتدا مشاهده می شود که یک مسافت زیادی از کنار و حریم رودخانه توسط خانه های ویلائی که دیوار به دیوار هم می باشند اشغال شده است و دیوار این ویلاها درست تا لب رودخانه ادامه دارد و حال اگر بخواهید وارد رودخانه شوید بعلت تراکم این ویلاها که پشت سرهم قرار دارند هیچگونه معبری جهت ورود شما به کنار رودخانه وجود ندارد مگر به کوچه برسید که بوسیله پلی که از روی رودخانه می گذرد وارد آن شوید و اگرنه مجبور هستید به راهتان ادامه دهید تا برای ورود به رودخانه معبری پیدا شود.
ابتدای مسیر همه رودخانه توسط خانه های ویلای اشغال شده است و وقتی خانه های ویلا تمام شد نوبت به باغات کنار رودخانه می رسید؛ در این حالت نیز باغ داران محترم با کشیدن سیم خاردار ؛ فنس و یا دیوار تا لب رودخانه (همان حریم رودخانه) از ورود شما به کنار رودخانه جلوگیری می کنند و خیلی از این افراد به اصطلاح مالک به بهانه اینکه حریم رودخانه جزء املاک شخصی آنان می باشد و در مالکیت آنان می باشد از ورود شما به کنار رودخانه جلوگیری می کنند ولی در صورتیکه شما مبلغی به عنوان ورودیه به آنان پرداخت نمائید به شما اجازه استفاده از کنار رودخانه داده می شود و اگر نه باید هنوز به راهتان ادامه دهید. پس از گذشتن از کنار ویلاها و باغات تازه معبرهای کنار رودخانه نمایان می شود و حال تازه می شود احساس کرد که به کنار رودخانه رسیده اید و دیگر مانعی برای شما جهت ورود به بستر و حریم رودخانه وجود ندارد و از طرفی حتما" دیگر رودخانه نیز به ارتفاعات رسیده است ( که به نام رود دره مشهور می باشد) دیگر از ویلا و فنس خبری نیست ولی شاید مسیر رودخانه دیگر آن زیبا و جذابیت پایین دست را نداشته باشد و یا اینکه شما به جای ورود به رودخانه به یک آشغال دانی که پر از زباله ومواد زائد شهری می باشد برخورد کنید شاید فکر کنید این زباله از کجا به درون رودخانه رسیده است ؟ که متاسفانه این زباله ها توسط بعضی از افرادی که قبلا" از این مکان استفاده کرده اند در آنجا ریخته شده است و گاهی از این زباله ها بوهای بدی منتشر می شود که دیدن آن همه زباله و یا بوهای منشمئز کنند ه انسان را از تفریح در کنار رودخانه پشیمان می کند.
نقش رودخانه ها در زندگی بشری
به وجود آمدن یک رودخانه شاید حاصل هزاران سال کار طبیعت باشد و یکی از مکانهای که از خیلی قدیمها مورد توجه بشر اولیه قرار گرفته است و انسان های اولیه برای زندگی انتخاب کرده است حریم رودخانه بوده است .ولی از سه نظر برای انسان رودخانه ها اهمیت دارد که عبارتند از:
الف - از نظر تاریخی : ظهور تمدن بشری مخصوصا" تمدن شهر نشینی در چند هزار سال پیش ابتدا از حاشیه رودخانه ها شروع شد زیرا انسان اولیه بعد از آنکه فهمید برای بهتر و راحت تر زندگی کردن باید به حرفه کشاورزی مشغول شود و از طرفی کار کشاورزی به آب فراوان و مراقبت دائم از کشتزارها احتیاج داشت و از طرفی در فصلهای مانند بهار ؛ تابستان و پاییز که میزان بارندگی کم بود و کشاورزان به آب فراوان نیاز داشتند ؛ این آب در رودخانه وجود داشت. به همین جهت انسان اولیه ناچار شد محل زندگی خود را ازدرون غارها به کنار رودخانه ها منتقل کند و به همین خاطر بعدا" واژه آبادانی یا "ساختن با آب" وارد دستور زبان بشری شد و از آن زمان به بعد در کنار اکثر رودخانه ها پر آب کار کشاورزی رونق گرفت. که می توان به بزرگترین تمدنهای بشری در کنار رودخانه نیل و کارون اشاره کرد که هنوز هم بسیاری از این تمدنها پا برجاست .
ب - از نظر اقتصادی : در چند دهه اخیر آب یکی از سرمایه ها ومنابع استراتژیک کشورها می باشد از طرفی دانشمندان علوم اقتصادی و سیاسی پیش بینی کرده اند که در سالهای آینده دیگر جنگ ها بر سر سوختهای فسیل و مواد کانی نخواهد بود و در عوض جنگ ها آینده بیشتر بر سر آب خواهد بود که نمونه آن در کشورهای همسایه ایران از جمله کشورهای ترکیه ؛ سوریه ؛ عراق و فلسطین اشغالی که در گیر مناقشه آب می باشند و حتی در مورد کشور خودمان ایران یکی از مشکلات اساسی بین ایران و افغانستان بر سر میزان ورودی آب رودخانه هیرمند می باشد. رودخانه ها در جهان امروز یکی از منابع عظیم ثروت به حساب می آیند زیرا :
1 – آب موجود در رودخانه ها یکی از بزرگترین سرمایه های هر مملکت محسوب می شود چون با وجود این آب ؛ انسانها ادامه حیات می دهند ؛ کشاورزی شکوفا می شود ؛ چرخ صنایع مادر(که احتیاج به آب زیاد دارند) به گردش در می آیید و تالابها ؛ دریاچه ها و دریا ها به حیات خود آماده می دهند (که منشا خوبی جهت درآمد زائی برای افراد بومی می باشد و همچنین محل تولید مواد پروتئینی برای همه مردم خواهد بود)
2 – در فصولی که بارندگی شدید می باشد به دلیل حجم بالا بارش باران در حوضه های آب ریز هر رودخانه ؛ که باعث جاری شدن سیلهای مخرب می شود رودخانه ها مکان خوبی برای مهار سیلاب ها مخرب از طریق سد سازی و سیل بند می باشند.
3- جریان آب در رودخانه ها می تواند منبع برای تولید انرژی پاک و برق ارزان قیمت باشند.
4- بستر رودخانه ها در طول هزاران سال به علت فرسایش سنگ کوهها دارای ذخایر خوبی از شن و ماسه طبیعی می باشند که این شن ها و ماسه ها یکی از اصلی ترین مصالح ساختمانی می باشند.
5- در چند دهه اخیر یکی از مهمترین کاربردهای رودخانه ها ( با توجه به زندگی شهر نشینی ) استفاده از جنبه تفریح این مکانها می باشد که به علت آب و درختان فراوان و داشتن هوای تمیز و با طراوت در ایام تعطیل مکانی های خوبی جهت تفریح و استراحت مردمان شهری می باشند؛ که از آلودگی ها و معضلات شهری خسته شده اند و همچنین با ساخت خانه های ویلای توسط بعضی از مردم در کنار رودخانه به مکان خوبی برای گذران اوقات فراغت برای بعضی از افراد تبدیل شده است.
6 - در اطراف و حاشیه رودخانه ها مکانی عالی جهت رشد درختان می باشد که در جهت تهیه اکسیژن و چوب می توانند نقش اساسی در زندگی بشری داشته باشند.
ج-از نظر زیست محیطی : آب منشا پاکیزگی و سلامت افراد هر جامعه ای می باشد ؛ یعنی بهداشت و سلامت افراد جامعه به آب سالم و بهداشتی وابسته است. اگر به جداول مصرف آب نگاه شود هر نفر شاید به میزان چند لیتر برای مصرف و دهها لیتر ی برای شستشو و نظافت مصرف می کند و از طرفی آب حوزه های آبریز بالا دست دشتها ؛ مناطق مسکونی و دریا ها توسط همین رودخانه ها به دشت های برای کشاورزی و یا به مناطق مسکونی برای شرب و یا مصارف صنعتی و در نهایت به دریاها منتقل می شود لذا رودخانه ها می توانند یکی از مهمترین مکانهای انتشار آلودگی های زیست محیطی کشور باشند و در صورتیکه در مسیر رودخانه ها منابع آلوده کننده وجود داشته باشد این آلودگیها می توانند به سرعت زیاد در محیط زیست زندگی بشری منتشر شوند و باعث آلودگی محصولات کشاورزی ؛ آب ها شرب شهری ؛ صنعتی و محصولات دریای شوند که از جمله این آلودگی ها می توان به پساب ها و زباله های خانگی ؛ تجاری ؛ صنعتی ؛ سموم شیمیائی و کشاورزی ؛ بیولوژیکی ؛ نفتی و غیره که در حریم و حاشیه رود خانه ها رها می شوند اشاره کرد .
موارد قانونی جهت جلوگیری از تجاوز به بستر و حریم رودخانه ها
هرچند در شرايط اقليمي كشور ایران بر اساس ميزان بارندگي ما گاهی شاهد وقوع سيلاب هاي مخرب و سهمگين با خسارات زياد مي‌باشيم. که يكي از مهمترين دلايل افزایش خسارات سيل دخل و تصرف غير مجاز در بستر و حريم رودخانه ها و مسيلها می باشد که نمونه بارز آن سال گذشته جاری شدن سیل در رودخانه شهر قم بود که متاسفانه مسئولین محلی این استان طی سالهای گذشته حاشیه و بستر رودخانه این شهر را به عنوان پارکینگ و محل گذر استفاده می کردند و این امر سبب بروز خسارت های سنگین سیل در این شهرستان گردید و با توجه به اینکه در چند سال اخیر افراد مختلف به روشهای قانونی و غیر قانونی به حریم و بستر رودخانه ها تجاوز نموده اند و این حریمها را به مالکیت شخصی خود در آوردند و در صورتیکه سالهای نه چندان دور هر رودخانه برای خود حریم و بستری داشت که این حریم رودخانه در شهرستانها به" گل انداز" رودخانه مشهور بود که کنار هر رودخانه تا مسافت چند متری حریم آن رودخانه جهت لایروبی و ریختن گل و لای ته رودخانه باید آزاد باشد همچنین در قانون توزيع عادلانه آب مصوب سال١٣٦١ مجلس شوراي اسلامي ، مسئوليت تعيين حدود بستر و حريم رودخانه ها به عهده وزارت نيرو قرار داده شده است اما طي ساليان گذشته ابزار و اعتبار لازم جهت تحقق اين هدف و حفاظت اراضي حاشيه رودخانه و در صورت لوزم آزادسازي اين اراضي در اختيار وزارت نيرو و سازمان هاي تابعه قرار نگرفته است.
اصل 45 قانون اساسی
در قانون توزيع عادلانه آب(مواد مربوط به تعیین حریم و بستر رودخانه) درفصل اول که مالكيت عمومي و ملي آب است آمده است براساس اصل ۴۵ قانون اساسي جمهوري اسلامي ايران ,آبهاي درياها و آبهاي جاري در رودها و انهار طبيعي و دره‌ها و هر مسير طبيعي ديگر اعم از سطحي و زيرزميني , سيلابها و فاضلابها و زه آبها و درياچه ها و مردابها و بركه هاي طبيعي و چشمه سارها و آبهاي معدني و منابع آبهاي زيرزميني از مشتركات بوده و در اختيار حكومت اسلامي است و طبق مصالح عامه از آنها بهره برداري مي شود. مسئوليت حفظ و اجازه و نظارت بر بهره‌برداري از آنها به دولت محول مي شود.
همچنین هر رودخانه ای برای خود بستر و حریمی مخصوص دارد که این حریم رودخانه ها را هیچ کس نمی تواند به مالکیت شخصی خود در بیاورد و بر اساس مصوبه شوراي عالي امنيت ملي هرگونه ساخت و ساز در حريم زيست محيطي رودخانه ها ممنوع بوده و در صورت مشاهده براساس قوانين تخريب مي شوند.
حریم رودخانه های تهران
در چند سال اخیر توسعه تهران و عدم بارندگي، موجب تشديد روند ساخت و سازهاي غير مجاز در حريم رودخانه هاي تهران شده است به گونه اي که علاوه بر منازل مسکوني، هتلها و رستورانهاي زيادي نيز در اين مناطق احداث شده است. با توجه به ساخت و سازهاي غير قانوني در حريم رودخانه هاي کرج ؛ جاجرود و دیگر رودخانه اطراف شهر در صورت بارندگي خطر افزايش خسارات سيلاب را براي تهران وجود دارد. و همچنین پساب و زباله های این مناطق باعث آلودگی شدید آب های این رودخانه ها شده است .
حریم و بستر رودخانه از نظر دینی
اگر به کتب قانون و رساله دینی مراجعه شود در این کتب خواندن نماز در بستر رودخانه را مجاز نمی داند زیرا بنا به ماهیت کاری رودخانه در آن لحظه ای که انسان در مشغول عبادت می باشد ناگهان سیلی از راه برسد و او را با خود ببرد و یا اینکه ساخت ساز بر روی رودخانه جهت ساختن مسجد اشکال شرعی دارد.
آيين‌نامه مربوط به بستر و حريم رودخانه‌ها
در آيين‌نامه مربوط به بستر و حريم رودخانه‌ها، انهار، مسيلها، مردابها، بركه‌هاي طبيعي و شبكه‌هاي آبرساني، آبياري و‌زهكشي موارد که به رودخانه مربوط می شود عبارتند از :
ماده 1 - در این ماده آیین نامه ای رودخانه ؛ نهر طبیعی ؛ بستر و حریم را تعریف کرده است .
رودخانه : مجرايي است طبيعي كه آب به طور دايم يا فصلي در آن جريان داشته باشد.
نهر طبيعي : مجرايي است كه آب به طور دايم يا فصلي در آن جريان داشته و داراي حوضه آبريز مشخصي نباشد.
بستر : آن قسمت از رودخانه، نهر يا مسيل است كه در هر محل با توجه به آمار هيدرولوژيك و داغاب و حداكثر طغيان با دوره برگشت 25ساله به وسيله وزارت نيرو يا شركتهاي آب منطقه‌اي تعيين مي‌شود. در مناطقي كه ضرورت ايجاب مي‌نمايد سيلاب با دوره برگشت كمتر يا بيشتر از 25ساله ملاك محاسبه قرار گيرد، سازمانهاي آب منطقه‌اي حسب مورد با ارايه نقشه‌هاي مربوط و توجيهات فني از حوزه ستادي وزارت نيرو مجوز لازم را‌اخذ خواهند نمود. تغييرات طبيعي بستر رودخانه‌ها، مسيلها يا انهار طبيعي در بستر سابق تأثيري نداشته و بستر سابق كماكان در اختيار حكومت‌اسلامي است، ليكن حريم براي آن منظور نخواهد شد.
حريم : آن قسمت از اراضي اطراف رودخانه، مسيل، نهر طبيعي يا سنتي، مرداب و بركه طبيعي است كه بلافاصله پس از بستر قرار دارد و به‌عنوان حق ارتفاق براي كمال انتفاع و حفاظت آنها لازم است و طبق مقررات اين آيين‌نامه توسط وزارت نيرو يا شركتهاي آب منطقه اي تعيين مي‌گردد.حريم انهار طبيعي يا رودخانه‌ها اعم از اينكه آب دايم يا فصلي داشته باشند، از يك تا بيست متر خواهد بود كه حسب مورد با توجه به وضع رودخانه يا‌نهر طبيعي يا مسيل از هر طرف بستر به وسيله وزارت نيرو تعيين مي‌گردد.
ماده 2 - در ماده دوم این آیین نامه و بعضی از تبصره آن اینچنین آمده است " بستر انهار طبيعي و كانالهاي عمومي و رودخانه ها اعم از اينكه آب دائم يا فصلي داشته باشند و مسيل ها و بستر مرداب ها و بركه هاي طبيعي در اختيار حكومت جمهوري اسلامي ايران است.
تبصره ۱ ـ تعيين پهناي بستر و حريم آن در مورد هر رودخانه و نهر طبيعي و مسيل و مرداب و بركه طبيعي در هر محل با توجه به آمار هيدرولوژي رودخانه‌ها و انهار و داغاب در بستر طبيعي آنها بدون رعايت اثر ساختمان تاسيسات آبي با وزارت نيرو است .
تبصره ۳ ـ ايجاد هر نوع اعياني و حفاري و دخل و تصرف در بستر رودخانه‌ها و انهار طبيعي و كانالهاي عمومي و مسيلها و مرداب و بركه‌هاي طبيعي و همچنين در حريم قانوني سواحل درياها و درياچه‌ها اعم از طبيعي و يا مخزني ممنوع است مگر با اجازه وزارت نيرو.
ماده 3 - در ماده سوم " شركت آب منطقه اي در هر مورد كه بستر و حريم رودخانه، نهر طبيعي، مسيل، مرداب و بركه طبيعي را تعيين مي‌نمايد".
ماده 15 -در ماده پانزده به میزان حريم كانالها، انهار احداثي و سنتي و شبكه‌هاي آبياري و زهكشي باتوجه به ظرفيت آنها طبق جدول زير از طرف وزارت نيرو يا‌شركتهاي تابع آن براي هر طرف تعيين مي‌گردد و اين حريم از منتهي‌اليه ديواره آنها مي‌باشد: ظرفيت رودخانه ها ، انهار مستحدثه و شبكه‌هاي آبياري و‌زهكشي:
الف - آبدهي (دبي) بيش از 15 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 12 تا 15 متر
ب - آبدهي (دبي) از 10 تا 15 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 8 تا 12 متر
پ - آبدهي (دبي) از 5 تا 10 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 6 تا 8 متر
ت - آبدهي (دبي) از 2 تا 5 متر مكعب در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 4 تا 6 متر
ث - آبدهي (دبي) از يكصد و پنجاه ليتر تا 2 متر مكعب در ثانيه -ميزان حريم از هرطرف 1 تا 2 متر
ج - آبدهي (دبي) كمتر از يكصد و پنجاه ليتر در ثانيه - ميزان حريم از هر طرف 1 متر
آلوده ترین و پاک ترین رودخانه کشور
بر اساس تحقيقات سازمان حفاظت محيط زيست حدود 60 رودخانه آلوده در کشور وجود دارند که آلوده ترين آنها در استانهاي خوزستان و گيلان و پاکترين آنها در استان يزد جاري هستند.در استان تهران سال گذشته دو منطقه "پل خون کلا" در مسير رودخانه کرج و "سعيدآباد" در مسير رودخانه جاجرود بيشترين آلودگيها را داشته اند و اين در حالي است که ماده دوم قانون توزيع عادلانه آب تاکيد مي کند که احداث هرگونه اعياني، حفاري ودخل و تصرف در بستر و حريم رودخانه و انهار طبيعي ممنوع است و در صورت مشاهده تخلف بايد نسبت به تخريب آن اقدام شود.
۲ نظر:
حسين آقا ممنون از مطالب جالب شما .گر چه مطلب چاپ شده گزينشي بود اما نسبتن مطلب رسانده شده بود .البته اين موضوع در مورد مطلب بنده اصلن رعايت نشده بود.فكر كنم محل "خوزنكلا" را اشتباه "خون كلا" نوشته ايد يا بنده از نام اين محل بي اطلاع هستم. در هر صورت موفق باشي دوست ناديده من
جناب مسیبی با تشکر از نظر جنابعالی ولی روزنامه همشهری به خاطر محدویت جا مطالب را گزینشی منتشر می کند
ارسال یک نظر